Όλες οι τροφές έχουν εξ ορισμού, για τον οργανισμό, έναν ρόλο λειτουργικό. Επομένως, τα λειτουργικά τρόφιμα, τι παραπάνω προσφέρουν από τα υπόλοιπα; Το συγκεκριμένο ερώτημα βρίσκεται στο επίκεντρο των συζητήσεων στην επιστημονική κοινότητα.
Πολλοί είναι εκείνοι που υποστηρίζουν πως ο χαρακτηρισμός των τροφίμων ως «ωφέλιμων» και «βλαβερών» δεν είναι επιστημονικά ορθός. Το μεγαλύτερο μέρος των διατροφολόγων υποστηρίζει πως μόνο οι δίαιτες ως σύνολα μπορούν να χαρακτηριστούν ως «ωφέλιμες» ή «βλαβερές» και όλα τα τρόφιμα πρέπει να θεωρούνται λειτουργικά με τον ευρύ όρο της λέξεως.
Υποστηρίζουν λοιπόν ότι μια ολοκληρωμένη δίαιτα εξαρτάται από τα θρεπτικά συστατικά τα οποία προσλαμβάνονται, από τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους και πώς αυτά ανταποκρίνονται ή όχι στις ξεχωριστές ανάγκες του κάθε ανθρώπου. Ωστόσο, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε συγκεκριμένα τρόφιμα που, όχι μόνο επιδρούν ευεργετικά, αλλά επιπλέον βελτιώνουν σημαντικά την ποιότητα ζωής και προστατεύουν από σοβαρές παθήσεις.
Σχετικά με τον ακριβή ορισμό των λειτουργικών τροφίμων, υπάρχει μια γενική σύγχυση ανάμεσα στους επιστήμονες και διαφέρει από κράτος σε κράτος. Ωστόσο, εκείνος που θεωρείται ως ο πιο αντιπροσωπευτικός ορισμός, είναι εκείνος που εξέδωσε το Υπουργείο υγείας και πρόνοιας της Ιαπωνίας, το 1991. Σύμφωνα μ'αυτόν, τα λειτουργικά τρόφιμα ορίζονται ως τρόφιμα, φυσικά ή εμπλουτισμένα, που προσφέρουν επιπλέον οφέλη από τα «κοινά» τρόφιμα στην υγεία, στη φυσική δραστηριότητα και στην ψυχολογία ενός ανθρώπου. Είναι σημαντικό να διευκρινίσουμε πως με τον όρο «φυσικά» εννοούνται τα τρόφιμα που καταναλώνονται καθημερινά και δεν είναι γενετικά τροποποποιημένα.
Εξ' ορισμού πρέπει να τηρούν αυστηρά τρεις βασικές προϋποθέσεις:
Ένα τρόφιμο είναι δυνατόν να γίνει λειτουργικό με έναν από τους παρακάτω τρόπους:
Συστατικά των λειτουργικών τροφίμων
Στις αρχές του 1980, άρχισε να διαπιστώνεται η ευεργετική επίδραση διαφόρων συστατικών των τροφίμων όπως του ασβεστίου, των φυτικών ινών και των ιχθυελαίων. Σήμερα, αρκετά συστατικά εξετάζονται για την πρόληψη ή θεραπεία διαφόρων χρόνιων ασθενειών, καθώς και για τις θετικές επιδράσεις τους στη διαδικασία γήρανσης και στην ψυχολογική διάθεση.
Πρόσφατα παραδείγματα, περιλαμβάνουν τη χρήση συμπληρωμάτων ιχθυελαίων και αντιοξειδωτικών για τη μείωση των επιπλοκών που προκαλούνται από την αρτηριοσκλήρωση π.χ. των εμφραγμάτων και της περιφερικής ισχαιμίας. Επίσης, διαδεδομένη είναι και η χρήση του β-καροτένιου για την πρόληψη και μείωση διαφόρων τύπου καρκίνου, των φυτικών ινών για τη μείωση της στεφανιαίας νόσου και καρκίνου, των ω-3 λιπαρών οξέων για τη μείωση των καρδιαγγειακών νοσημάτων, της χολίνης για τη μείωση αρτηριακής πίεσης, της νιασίνης για την αντιμετώπιση της υπερλιπιδαιμίας, του ψευδαργύρου για τη μείωση διαφόρων μολυσματικών ασθενειών και την προστασία του αναπαραγωγικού συστήματος και του μαγνησίου για τη μείωση των χρόνιων καρδιακών νόσων.
Επειδή τα συστατικά των λειτουργικών τροφίμων είναι αρκετά, καθώς επίσης και οι δράσεις τους, έγινε μια προσπάθεια ταξινόμησης όλων αυτών των συστατικών σε 11 μεγάλες κατηγορίες:
Παραδείγματα λειτουργικών τροφίμων στη βιομηχανία
Ο εμπλουτισμός τροφίμων με συστατικά τα οποία έχουν λειτουργικό χαρακτήρα στην υγεία των καταναλωτών ολοένα αυξάνεται στη σύγχρονη βιομηχανία τροφίμων. Οι κυριότερες κατηγορίες τέτοιου είδους τροφίμων είναι τα αναψυκτικά, τα δημητριακά πρωινού, τα γαλακτοκομικά, τα έτοιμα γεύματα, τα μπισκότα, τα dressing σαλάτας κ.ά.
Η πρώτη γενιά τέτοιων τροφίμων που αρχικά παρασκευάστηκαν, βασίστηκε σε φυτικές ίνες βρώμης και συνδέθηκε με έρευνες που υποστήριζαν την σύνδεση της κατανάλωσης διαιτητικών ινών με την πρόληψη ορισμένων μορφών καρκίνου. Η απήχηση των τροφίμων αυτών στους καταναλωτές ήταν τεράστια.
Το επόμενο κύμα βιομηχανοποιημένων λειτουργικών τροφίμων βασίστηκε σε άλλους τύπους ίνας, κυρίως ρυζιού, που συνοδεύτηκαν από παρόμοια εμπορική επιτυχία. Την ίδια τεράστια απήχηση γνώρισε αργότερα και η κατηγορία των ζυμουμένων προϊόντων γάλακτος, η συμμετοχή των οποίων στην αντίσταση σε φλεγμονές του γαστρεντερικού και η αντικαρκινογόνος δράση τους επιβεβαιωνόταν διαρκώς από κλινικές και επιδημιολογικές έρευνες.
Στις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας, τα συστατικά που χρησιμοποιήθηκαν εκτεταμένα από τις βιομηχανίες ήταν τα ω-3 λιπαρά οξέα από ιχθυέλαια. Έρευνες που διεξήχθησαν σε ομάδα Εσκιμώων έδειξαν πως παρά τη μεγάλη κατανάλωση λιπών, οι Εσκιμώοι εμφάνιζαν μειωμένη συχνότητα καρδιαγγειακών νοσημάτων, γεγονός που αποδόθηκε στην υψηλή κατανάλωση ψαριών και συγκεκριμένα ω-3 λιπαρών οξέων.
Προσπάθειες με χρήση των συγκεκριμένων οξέων έχουν γίνει για τη παρασκευή γάλακτος για βρέφη, με ιδιότητες παρόμοιες αυτών του μητρικού γάλακτος. Στις αρχές της νέας χιλιετίας, μεγάλη ζήτσηση είχαν τα εμπλουτισμένα με αντιοξειδωτικές βιταμίνες τρόφιμα και γενικά συστατικά τα οποία εξουδετερώνουν τις σχηματιζόμενες ελεύθερες ρίζες από τον οργανισμό. Τα κυριότερα από αυτά ήταν το β-καροτένιο, η βιταμίνη Ε και η βιταμίνη C. Στον πίνακα φαίνεται η εκατοστιαία αναλογία των λειτουργικών συστατικών που κυρίως χρησιμοποιούνται στα λειτουργικά αυτά τρόφιμα.
Εκατοστιαία αναλογία συστατικών που χρησιμοποιούνται για την παρασκευή λειτουργικών τροφίμων
Χαρακτηριστικό παράδειγμα λειτουργικού τροφίμου αποτελεί ένα μπισκότο, που έχει υψηλή περιεκτικότητα σε φυτικές ίνες, συμβάλλοντας στην πρόληψη και στην καταπολέμηση της δυσκοιλιότητας.
Επίσης, στην αγορά μπορεί να βρει κανείς καραμέλες οι οποίες καταναλώνονται ως συμπλήρωμα σιδήρου και περιέχουν αίμη. Η αίμη απορροφάται 30 φορές αποτελεσματικότερα από ότι σε άλλα σιδηρούχα σκευάσματα.
Επίσης, κυκλοφορεί ένα αναψυκτικό πλούσιο σε φυτικές ίνες, φρουκτόζη, κιτρικό οξύ και βιταμίνη C. Ιδιαίτερα δημοφιλές στην Ιαπωνία είναι τέλος ένα τσάι το οποίο περιέχει ασβέστιο και απευθύνεται κυρίως στο γυναικείο πληθυσμό για την πρόληψη της οστεοπόρωσης.
Σημαντική εμπορική επιτυχία στην Ισπανία έχει ένα γλύκισμα εμπλουτισμένο με ω-3 λιπαρά οξέα, ασβέστιο, βιταμίνες Α, D, E και φυτικές ίνες, ενώ στην Ελβετία, καραμέλες με εκχύλισμα πράσινου τσαγιού, προβιταμίνης Α και βιταμινών C και E, οι οποίες διαφημίζονται ως τονωτικό και δυναμωτικό του ανοσοποιητικού συστήματος. Στα βιομηχανοποιημένα λειτουργικά τρόφιμα ανήκει και το γάλα χαμηλών λιπαρών που είναι εμπλουτισμένο με βιταμίνες Α και D, μαλτοδεξτρίνες και βιοτίνη. Συστήνεται για την ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος και για την προστασία του δέρματος.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα λειτουργικού τροφίμου, με μεγάλη εμπορική επιτυχία στην Ελλάδα είναι μαργαρίνη εμπλουτισμένη με φυτοστερόλες. Οι παρασκευαστές του προϊόντος ισχυρίζονται πως η συγκεκριμένη μαργαρίνη είναι δυνατόν να μειώσει σημαντικά τα επίπεδα της LDL χοληστερόλης, αν καταναλώνεται σε μικρές ποσότητες καθημερινά. Το ευεργετικό συστατικό της, οι φυτοστερόλες, είναι ένα φυτοχημικό συστατικό που η δράση του έχει συσχετισθεί με προστασία από τα καρδιαγγειακά νοσήματα.
Το μέλλον
Η αύξηση του δείκτη θνησιμότητας και μια ποιοτικότερη γήρανση είναι ο στόχος των περισσότερων ανθρώπων, ειδικά εκείνων στις αναπτυγμένες χώρες.
Ολοένα και περισσότεροι συνειδητοποιούν πως η διατροφή μπορεί να αποτελέσει ένα μέσο για τον παραπάνω στόχο. Επομένως, φαίνεται πως τα λειτουργικά τρόφιμα, τα οποία προσφέρουν στον καταναλωτή την ικανότητα να προστατεύεται ως ένα βαθμό από διάφορα νοσήματα, σίγουρα επηρεάζουν σημαντικά τις βιομηχανίες τροφίμων και ποτών.
Ωστόσο, είναι σημαντικό αυτά τα νέα τρόφιμα να αποτελέσουν μέρος μιας συνολικής, ισορροπημένης διατροφής και να μην χρησιμοποιούνται μεμονωμένα. Παρόλο που όλες οι έρευνες δείχνουν πως τα τρόφιμα αυτά συντελούν στην πρόληψη από σοβαρές ασθένειες, δεν θα πρέπει να θεωρούνται ως «μαγικά φίλτρα».
Η ενημέρωση από τους φορείς ενημέρωσης θα πρέπει να επικεντρωθεί στην κατανόηση από τους καταναλωτές πως δεν υπάρχουν «ωφέλιμα» ή «βλαβερά» τρόφιμα, αλλά «ωφέλιμες» και «βλαβερές» δίαιτες. Τα οφέλη των λειτουργικών τροφίμων θα γίνουν κατανοητά, μόνο αν δοθούν στους καταναλωτές επιστημονικά και ταυτόχρονα κατανοητά μηνύματα, που δεν θα έχουν ως στόχο την παραπλάνησή τους.
*του Κωνσταντίνου Κουτσικα, Διαιτολόγος - Διατροφολόγος, Μ.Sc.
